Assit (qarın boşluğunda mayenin yığılması) sözü latınca su ilə dolu kisə deməkdir və qarın boşluğunda mayenin toplanmasına verilən tibbi addır. Assit qaraciyər xəstəlikləri, xərçəng, ürək və böyrək çatışmazlığı kimi xəstəliklərdə inkişaf edə bilər.
Assitin yaranma səbəbi nədir?
Assitin əsas səbəbi qaraciyər sirrozudur. Assitli xəstələrin təxminən 80%-ində qaraciyər sirrozu müşahidə olunur. Mədə, bağırsaq, mədəaltı vəzi və dalaqdan qaraciyərə qan gətirən venalarda (vena porta) sirroz (portal hipertenziya) səbəbi ilə təzyiq artır, sirroz olan qaraciyərin kifayət qədər istehsal edə bilməyəcəyi serum albumin səviyyəsi azalır. Bu halda qaraciyər onkotik təzyiqi azaldır və damardakı su qarın boşluğuna hərəkət edir.
Assit əmələ gəlməsinin digər səbəbi sirrozdan sonra orqanizmdə duz və su yığılmasıdır. Sirroz səbəbi ilə orqanizmdə dövr edən qan həcmi azalır və böyrəklərə daha az qan axır. Bu, bəzi neyrohormonal mexanizmləri işə salır və nəticədə böyrəklər su və duz saxlayır və asit yığılır.
Qaraciyər sirrozu olmasa belə, qaraciyərə daxil olan və çıxan venaların (vena portu və qaraciyər venasının) tıxanması nəticəsində də assit inkişaf edə bilər. Qaraciyərdən gələn damarın tıxanmasına Budd-Chiari sindromu deyilir.
Xroniki böyrək xəstəliklərində protein itkisi (albumin) və su və duzun yığılması da assiti yaradan səbəblərdəndir.
Sağ ürək çatışmazlığı və perikardın qalınlaşması (konstriktiv perikardit) ayaqlarda su yığılmasına və qarın boşluğunda mayenin yığılması səbəb olur.
Assit mədəaltı vəzinin kəskin və xroniki xəstəliklərində, qalxanabənzər vəzin hormon çatışmazlığında (hipotiroidizm), qarın boşluğunun infeksiyalarında (peritoneal vərəm və s.) və qarın boşluğuna yayılan xərçənglərdə inkişaf edə bilər. Assitin qadınlarda mədə, kolon və yumurtalıq xərçənglərinin qabaqcıl mərhələlərində və inkişaf etmiş lenfomalarda (limfa düyünlərindən yaranan şişlər) inkişaf edə bilər. Xərçənglə əlaqəli assit ümumi assitlərin təxminən 10%-ni təşkil edir.
Assitin əlamətləri nələrdir?
Qarın boşluğunda 400-500ml-dən az assit əmələ gəlməsini xəstə hiss etməyə bilər. Arıq insanlar bunu daha tez hiss edir. Maye toplanarsa, qarın boşluğunda şişkinlik hissi yaranır. Qarın boşluğunda həddindən artıq miqdarda maye yığıldıqda, xəstə nəfəs almaqda çətinlik çəkə bilər.
Bəzən qarın boşluğundakı maye diaframanın təbii fəaliyyəti zamanı döş qəfəsində yığılır. Bəzi xəstələrdə assitə səbəb olan xəstəliyin digər simptomları daha qabarıq ola bilər.
Diaqnoz necə qoyulur?
Qarın boşluğunda yığılan assit 500 ml-dən çox olduqda, fiziki müayinə zamanı həkim tərəfindən müəyyən edilə bilər. Müayinə ilə müəyyən edilə bilməyən assit ultrasəs ilə aşkarlanır. Xəstədə assit aşkarlanarsa, əsas səbəbi araşdırılmalıdır. Bu məqsədlə digər biokimyəvi testlərdən, endoskopik müayinələrdən və qabaqcıl görüntüləmə üsullarından istifadə etmək və assit mayesindən nümunələr götürmək lazımdır.
Assiti olan bir xəstənin əsas səbəbinin xroniki qaraciyər, ürək və böyrək xəstəlikləri olduğu bilindikdə, bəzi xüsusi hallar istisna olmaqla, ümumiyyətlə assit mayesindən nümunə götürmək lazım deyil. Bəzi hallarda, əsas səbəbi anlamaq çətin ola bilər. Bu zaman assit mayesindən nümunə götürülür və tədqiq edilir. İncə iynə ilə maye nümunəsinin götürülməsi prosesi “diaqnostik parasentez” adlanır (diaqnostik məqsədlər üçün qarın boşluğundan bəzi mayelərin götürülməsi prosesi).
Bu prosedur adətən ağrısızdır. Assitik mayeni təhlil etmək üçün 20-30cc miqdarda götürmək kifayətdir. Toplanmış maye hüceyrə sayı, biokimyəvi və mikrobioloji testlər sitopatoloji müayinələr üçün laboratoriyaya göndərilir. Patoloji müayinə üçün daha çox maye nümunəsi lazım ola bilər. Biyokimyəvi müayinədə assit mayesində hüceyrə sayı, qlükoza, albumin, natrium, LDH (laktik dehidrogenaz) və amilaz ölçülür. Şişlə əlaqəli assitlərin tədqiqində sitopatoloji müayinə xüsusilə vacibdir.
Assit necə müalicə olunur?
Müalicəsi xəstəliyin əsas səbəbinə görə dəyişir. Qaraciyər sirrozu, ürək çatışmazlığı və böyrək çatışmazlığı kimi hallarda duz və maye qəbulunu azaltmaq və lazım olduqda sidikqovucu dərmanlardan istifadə etmək lazımdır. Bu halda duz qəbulu gündə 2 qrama qədər azaldılır.
Bəzi hallarda duz qəbuluna icazə verilə bilər, lakin buna həkim qərar verməlidir. Pəhriz və yataq istirahəti ilə arzuolunan nəticə əldə olunmazsa, müalicəyə sidikqovucu dərmanlar əlavə edilir.
Gündəlik doza furosemid üçün 40-160 mq və spironlakton üçün 100-400 mq təşkil edir. Ürək və böyrək çatışmazlığı olan xəstələrdə əlavə dərmanlar və hemodializ tələb oluna bilər.
Həkiminiz laboratoriya və kliniki nəticələrinizə baxdıqdan sonra hansı dərman növü və hansı dozada istifadə olunacağına qərar verəcək. Xəstənin gecə boyu tez-tez oyanmasının qarşısını almaq üçün səhərlər diüretik (sidikqovucu) dərmanlar verilməlidir. Yüksək dozada dərmanların istifadəsi bədəndəki maye və elektrolit balansını poza bilər, bəzən natrium, kalium, sidik cövhəri və kreatinin səviyyələrində həyati təhlükəli dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Qaraciyər sirrozu (hepatik ensefalopatiya) olan xəstələrdə beyin funksiyaları pisləşə bilər.
Buna görə də, diuretiklərlə müalicə olunan xəstələr müntəzəm olaraq müayinə olunmalı və baş verə biləcək hər hansı arzuolunmaz hadisəyə nəzarət edilməlidir. Assit mayedə infeksiya aşkar edildikdə, xəstəyə uyğun antibiotiklər yazılır.
Pəhriz və diüretik müalicənin nəticəsi bədən çəkisinin ölçülməsi ilə müəyyən edilə bilər. Effektiv diüretik müalicə nəticəsində xəstələr gündə ən az 0,5 kq arıqlamalıdırlar. Assit ilə birlikdə ayaqlarında su yığılması olan xəstələrdə bu itki gündə 1 kq olmalıdır. Effektiv dərman müalicəsinə baxmayaraq, bir həftə ərzində 1 kq və ya daha çox çəki itkisi əldə olunmazsa, buna ‘müalicəyə cavabsız assitlər’ deyilir. Bu vəziyyət qaraciyər sirrozu olan xəstələrin təxminən 15% -ində müşahidə olunur. Belə hallarda xəstə parasentez vasitəsilə bir dəfəyə 5-10 l mayenin boşaldılması ilə rahatlaşır. Xüsusilə xərçənglə əlaqəli assitlərdə bu üsul diüretik müalicədən daha təsirli olur və bəzən həftədə bir dəfə edilir.
Sirrozlu xəstələrdə böyük həcmli parasentez aşağı təzyiqə, həddindən artıq zəifliyə, böyrək çatışmazlığına və elektrolit pozğunluqlarına səbəb ola bilər, buna görə də təcrübəli klinikalarda və həkim nəzarəti altında aparılmalıdır.
Qaraciyər sirrozu olan xəstələrdə müalicəyə cavabsız assitlərə tətbiq edilə bilən digər müalicə üsulları TIPS (Transjugular intrahepatik portosistemik şunt) və qaraciyər transplantasiyasıdır. TIPS xəstəxana mühitində və steril şəraitdə təcrübəli radioloqlar və ya qastroenteroloqlar tərəfindən həyata keçirilir.
Qaraciyər transplantasiyası qaraciyər sirrozu olan və müalicəyə cavabsız assitli xəstələrdə istifadə edilə bilən son üsuldur. Ürək çatışmazlığı səbəbi ilə assiti yaranan xəstələr üçün uyğun hallarda ürək transplantasiyası həll yolu ola bilər.
Qaraciyər sirrozu olan xəstədə assitin inkişafı xəstəliyin irəlilədiyini və sirrozun dekompensasiyaya uğradığını göstərir. Bu xəstələrin 50%-i 3 il ərzində, 75%-i isə 5 il ərzində dünyasını dəyişir. Assitə səbəb ürək xəstəliyidirsə, xəstələrdə orta ömür uzunluğu 2-4 il arasında dəyişir. Xərçəng və digər şişlər səbəbi ilə yaranıbsa, bu xəstələr adətən aylar ərzində dünyasını dəyişirlər.
