Vilson xəstəliyi anadangəlmə mis mübadiləsində qüsur nəticəsində yaranır, metabolik xəstəlikdir. Mis mübadiləsindəki qüsur müxtəlif orqanlarda, xüsusilə qaraciyər, mədəaltı vəzi, beyin, böyrək, sümük iliyi və gözdə misin çökməsi ilə xarakterizə olunur. Təxminən hər 30.000 nəfərdən birində baş verir. Müalicə olunmazsa ölüm riski daşıyır.
Bədənimizdə mis metabolizmi
Mis orqanizmin çox az miqdarda tələb etdiyi mikroelementlərdən biridir. Bədənimizdə sinirlərin, sümüklərin və birləşdirici toxumaların sağlam inkişafında və dəri piqmenti olan melanin istehsalında mühüm rol oynayır.
Bədəndə misin ümumi miqdarı təxminən 100 mq-dır. Qida ilə qəbul edilən mis nazik bağırsaqların ilk 45-50 sm-dən sorulduqdan sonra qan zülallarından albumin və amin turşusu olan histidinlə birləşərək qaraciyərə daşınır. Pəhrizlə gündə 1,5-4 mq miqdarda mis qəbul edilir. Udulmuş mis həm bağırsaq hüceyrələrində, həm də qaraciyərdə metallotioneinlə birlikdə saxlanılır. Qaraciyər bəzi metabolik hadisələrdə misdən istifadə edir.
Mis qaraciyərdə baş verən müxtəlif kimyəvi reaksiyalarda rol oynayan bir çox zülal üçün kofaktordur. Qaraciyərdə əmələ gələn və zülal olan seruloplazmin qanda misi bağlayır. Seruloplazminlə əlaqəli mis, qaraciyər hüceyrələrindən (Hepatositlər) öd yollarına atılaraq bədəndən çıxarılır. Normal insan orqanizmi bədəndən artıq misi xaric etmək qabiliyyətinə malikdir.
Vilson xəstəliyində mis qaraciyərdən öd yolu ilə xaric edilə bilmir. Qaraciyərdə yığılan mis yenidən qana qayıdır və orqanizmin digər orqanlarında toplanır və zərərli (zəhərli) təsirlərə səbəb olur.
Vilson xəstəliyinin əlamətləri hansılardır?
Xəstəlik adətən 40 yaşdan əvvəl görünür. Xəstəliyin ilk əlamətləri adətən 4 yaşında uşaqlarda görünməyə başlayır. Xəstələrin 40%-i qaraciyərlə bağlı həkimə müraciət edir. Nevroloji simptomlar daha çox yaşlı insanlarda olur. Qaraciyərdə həddindən artıq mis yığılması ilə yaranan simptomlar; Sarılıq, qarında şişkinlik, qarın ağrısı, zəiflik, yorğunluq və ürəkbulanma ola bilər. Qaraciyər sirrozuna oxşar simptomlara malikdir.
Beyində həddindən artıq mis yığılması
Depressiya, davranış pozğunluqları, məktəbdə uğursuzluq, ani şəxsiyyət dəyişiklikləri, yuxu pozğunluğu, danışma və udma çətinliyi, əllərdə titrəmə, əzələlərin yığılması, yerimə və tarazlıq pozğunluqları meydana gələ bilər.
Gözlərdə mis yığılması göz bəbəyinin ətrafında yaşıl-qəhvəyi halqanın əmələ gəlməsinə səbəb olur (Kayser-Fleischer halqası, KF). Xəstəlik adətən uşaqlarda qaraciyər problemi ilə ortaya çıxsa da, nevroloji simptomlar daha çox yetkin insanlarda olur.
Aşağıdakı simptomlar Vilson xəstəliyinin əlamətləri ola bilər:
- Başqa bir səbəbə aid edilə bilməyən qaraciyər fermentlərinin yüksəlməsi
- Başqa bir nevroloji xəstəliklə əlaqəli olmayan udma çətinliyi və nitq pozğunluğu
- Əllərdə hərəkət pozğunluğu və titrəmə
- Psixiatrik tapıntılarla müşayiət olunan qaraciyər disfunksiyası
- Yetkinlik dövründə qaraciyər funksiyası testlərində yüngül pozulma ilə müşayiət olunan davranış pozğunluğu
- Qırmızı qan hüceyrələrinin parçalanması
- Başqa bir səbəblə əlaqəsi olmaya qaraciyər sirrozu
- Başqa bir səbəblə bağlı olmayan kəskin/fulminant qaraciyər çatışmazlığı
Xəstəliyin diaqnozu
Diaqnozun qoyulmasında ən vacib addım həkimin xəstəlikdən xəbərdar olmasıdır. Vilson xəstəliyi səbəbi bilinməyən qaraciyər disfunksiyası və/və ya nevroloji və psixiatrik simptomlar olduqda nəzərdən keçirilməlidir. Metabolik səbəbləri olmayan, spirtli içki içməyən, lakin yağlı qaraciyəri olan xəstədə Vilson xəstəliyi üçün xüsusi testlər aparılmalıdır.
Qan testləri: qanda aminotransferaza səviyyələri (ALT və AST) bir qədər yüksəlir və bu artım həmişə xəstəliyin şiddətini əks etdirmir. AST səviyyəsi daha da artmış ola bilər. Serum mis və seruloplazmin səviyyələri adətən azalır, lakin normal ola bilər. Göz müayinəsi zamanı seruloplazmin səviyyəsinin <20 mq/dl olduğu və CF halqasının olduğu hallarda Vilson xəstəliyi nəzərə alınmalıdır.
Sidik testləri: 24 saatlıq sidikdə misin miqdarı adətən artıq olur. Bu miqdarın norması <40mg/gün olsa da, Vilson xəstələrində 100-1000mg/gün kimi yüksək dəyərlərə çata bilər.
Göz müayinəsi: Gözdə CF halqası görünə bilər ki, bu da bəbəyin ətrafında nazik yaşıl-qəhvəyi halqadır.
Qaraciyər biopsiyası: Qaraciyər biopsiyası Vilson xəstəliyinə xas olan nəticələri göstərə bilər. Bu üsulda qaraciyər toxumasında misin miqdarı 200ug/q-dan çox olduqda patoloji olur.
Hematoloji nəticələr: Hemoliz (qırmızı qan hüceyrələrinin parçalanması) və anemiya (anemiya) müşahidə edilə bilər.
Genetik analiz: ATP7B lokusunda 200-dən çox mutasiya müəyyən edildiyi üçün onun dəyəri məhduddur. Digər testlərin mənfi olduğu hallarda genetik test faydalı ola bilər.
Radioloji üsullar: Kəllə MRİ-də (maqnit rezonans) ən çox görülən tapıntılar boz və ağ maddədə siqnal intensivliyindəki dəyişikliklər və kaudat nüvədə, beyin sapında, beyində və beyincikdə atrofiyadır.
Vilson xəstəliyin müalicəsi
Vilson xəstəliyi erkən diaqnoz və effektiv müalicə ilə həll edilə bilər. Müalicənin məqsədi bədəndə mis yığılmasını azaltmaqdır. Bu məqsədlə misin bağırsaqlardan sorulmasını azaldan və sidikdə ifrazını artıran müalicə üsullarından istifadə edilir. Vilson xəstəliyi diaqnozu qoyulan xəstədə müalicə ömür boyu davam etdirilir. Nevroloji zədə adətən qalıcı olur. Vilson xəstələrinin bacı-qardaşları və uşaqları müayinə olunmalı, bədəndə mis yığılması aşkar edilərsə, heç bir əlamət olmasa belə müalicəyə başlanmalıdır.
Penisilamin (Penicillamin) və trientin hidroxlorid bədəndə misi azaldan və sidiklə xaric olmasını təmin edən dərmanlardır. Bu dərmanlarla müalicə nə qədər erkən başlasa, nəticəsi o qədər müsbət olar. Dərman dozaları müalicənin başlanğıcından 2-3 il sonra azaldıla bilər. Xəstələrin 10%-də dəri səpgiləri, ağ qan hüceyrələrinin azalması (leykopeniya) və böyrək zədələnməsi kimi yan təsirlər müşahidə edilə bilər.
Qaraciyər transplantasiyası ən effektiv müalicə üsuludur. Ancaq donor çatışmazlığı və transplantasiyadan sonra yarana biləcək problemlər səbəbi ilə bu üsula çox baş vurulmur.
Vilson xəstələrində mis tərkibi yüksək olan müəyyən qidaların, məsələn, midye, xərçəng, şokolad, soya, noxud, göbələk, qurudulmuş toxum və yerfıstığı, həmçinin pivə və mineral içkilərin istehlakı məhdudlaşdırılmalıdır. Mis qablarda yeməklərin bişirilməsi istehlak edilən mis miqdarını artıracağından, yemək bişirmək və saxlamaq üçün mis qablardan istifadə edilməməlidir.
Əgər içməli suyun tərkibində 0,1 ppm-dən çox mis varsa, bu suyun istifadəsi Vilson xəstələri üçün riskli ola bilər.
Hamiləlik
Vilson xəstəliyinin hamiləliyə təsiri ilə bağlı tədqiqatların sayı azdır. Vilson xəstəliyində hipofiz və cinsi vəzilərdə mis yığılması nəticəsində yaranan hormonal balanssızlıq menstrual dövrlərin dayanmasına (amenoreya) səbəb ola bilər.
Bir neçə araşdırmada Vilson xəstəliyinin müalicəsində ən çox seçilən dərman olan D-penisilaminin hamiləlik dövründə aşağı dozalarda istifadəsinin təhlükəsiz olduğu bildirilmişdir.
Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, bu dərmanı istifadə edən hamilə pasiyentlərin körpələrində qasıq yırtığı və s. kimi anomaliyalar tez-tez görülə bilər.
Dərman B6 vitamini (piridoksin) çatışmazlığına səbəb ola biləcəyi üçün bu dərmanı qəbul edən hamilə qadınlar vitamin B6 əlavələri qəbul etməlidirlər. Vilson xəstəliyinin müalicəsində istifadə edilən digər bir dərman olan Trientinin hamiləlik dövründə təhlükəsiz olduğu bilinir. Dərman dəmir çatışmazlığına səbəb olduğu üçün trientin qəbul edən hamilə qadınlar dəmir preparatları qəbul etməlidirlər.
