Mədə xərçəngi mədənin daxili səthini əhatə edən sağlam hüceyrələrin müxtəlif səbəblərdən xərçəng hüceyrələrinə çevrilməsi nəticəsində baş verən ölümcül bir xəstəlikdir. Ən çox yayılmış xərçəng növlərindən biridir və bütün dünyada rast gəlinən xərçəng növlərinin 10%-ni təşkil edir. Kişilərdə qadınlara nisbətən daha tez-tez görülür.
Kifayət qədər məkrli və adətən xəstəliyin irəli mərhələlərində əlamətlər göstərən bu xərçəng növünə diaqnoz qoymaq üçün mədənin endoskopik müayinəsi (qastroskopiya), qarın boşluğunun ultrasəs müayinəsi və tomoqrafiya kimi bəzi görüntüləmə üsullarının yerinə yetirilməsi lazımdır.
Mədə xərçəngi nədir?
Mədə xərçənginin 90%-i adenokarsinomadır. Belə ki, mədə xərçəngi deyildikdə, adətən, mədənin daxili səthini əhatə edən hüceyrələrdən ibarət olan xərçəng növü ağla gəlir. Daha az yaygın olaraq, limfa nodu hüceyrələrindən yaranan lenfoma adlı bir xərçəng növü də mədədə görünə bilər. Daha nadir hallarda mədədə hormon ifraz edən hüceyrələrdən yaranan neyroendokrin şişlər və mədə divarından əmələ gələn mədə-bağırsaq stromal şişləri inkişaf edə bilər.
Mədə xərçənginin səbəbləri
Mədə xərçəngi qidalanma və siqaret kimi bir çox ekoloji risk faktorlarının, həmçinin genetik risk faktorlarının kompleks mexanizmi nəticəsində baş verir. Dünyada mədə xərçənginin 70%-i inkişaf etməkdə olan ölkələrdə baş verir və xəstəliyə səbəb olan risk faktorları haqqında məlumatlılığın artması səbəbindən onların tezliyi azalır. Kişilərdə daha çox rast gəlinir və müəyyən genetik xüsusiyyətlərə malik ailələrdə daha çox meyillilik var. Genetikadan başqa, xəstəliyin yaranmasında ən mühüm amil ekoloji risk faktorlarıdır.
Mədə xərçəngi riskini artıran amillər
Mədə xərçəngi ilə birbaşa əlaqəsi olduğu sübut edilən və xalq arasında mədə mikrobu kimi tanınan Helikobakter pilori adlı bakteriya insanlara adətən uşaqlıqda yoluxmuş su və qida yolu ilə keçir. Mədədə uzun müddət səssiz yaşayan bu bakteriya zamanla qastrit, xora və daha nadir hallarda mədə xərçənginə səbəb olur.
Siqaret və digər tütün məmulatlarından, həddindən artıq duzlu və ya duzlu məhsullardan (məsələn, duzlu balıq, turşu kimi), tərkibində nitritlər və nitrozaminlər adlanan kanserogen maddələr olan bütün növ yandırılmış məhsulların (yanmış çörək, ətin yanmış hissələri kimi) istifadəsi, hisə verilmiş məhsulların həddindən artıq qəbulu (məsələn, manqalda bişirilmiş məhsullar), həddindən artıq spirtli içki qəbul etmək, aşağı lifli pəhriz, yəni daha az tərəvəz və meyvə qəbulu və daha az sitrus meyvələri, yəni aşağı C vitamini qəbulu mədə xərçəngi üçün risk faktorlarıdır.
Bundan əlavə, son araşdırmalar göstərir ki, günümüzün ən böyük problemlərindən biri olan piylənmə, yəni artıq çəki mədə xərçəngini artıran digər risk faktorudur. Kömür, qalay, sink və mis kimi metal işlərində, rezin sənayesində çalışanlarda mədə xərçəngi riski artır. Cəmiyyətin digər təbəqələrinə nisbətən 15-20 il əvvəl mədəsinin bir hissəsini çıxartdıran insanlarda mədə xərçəngi də artıb.
Xəstəliyin əlamətləri
Mədə xərçəngi adətən çox səssiz və məkrli şəkildə irəlilədiyi üçün adətən xəstəliyin daha irəli mərhələlərində şikayət və simptomlara səbəb olur. Bu səbəbdən ən çox diaqnoz qoyulan xəstələr gec mərhələdə həkimə müraciət edirlər. Ailə keçmişi olan və siqaret, həddindən artıq spirt, duzlu və hisə verilmiş qidalar kimi kanserogen məhsullardan istifadə edən insanlar erkən doyma, şişkinlik, müalicəyə baxmayaraq keçməyən mədə ağrısı, ürək bulanması, qusma və qazın olması kimi mədə ilə bağlı şikayətləri varsa ən qısa zamanda həkimə müraciət etməlidirlər və qastroenteroloq tərəfindən lazımi müayinələrdən keçmələri lazımdır. Qısaca, mədə xərçənginin simptomları ümumiyyətlə aşağıdakılardır:
- İştahsızlıq, şiddətli mədə ağrısı, erkən doyma, ürəkbulanma, qusma
- Pəhriz və ya idmandan asılı olmayaraq gözlənilməz və həddindən artıq kilo itkisi
- Udmaqda çətinlik, qidanın mədəyə keçməsində çətinlik, tıxanma hissi
- Qan itkisi səbəbindən meydana gələn zəiflik, yorğunluq, kəsilmək hissi, başgicəllənmə, solğunluq
- Qara nəcis, qanlı qusma
- Mədə və qarın nahiyəsində palpasiya olunan sərtlik
Diaqnozu necə qoyulur?
Şikayət və tapıntılarla birlikdə aparılan qan analizləri və bəzi görüntüləmə üsulları (qarın boşluğunun ultrasəs və ya tomoqrafiya kimi) əsasında mədə xərçəngindən şübhələndiyi hallarda, təcrübəli Qastroenteroloq tərəfindən üst həzm sistemi endoskopiyası (qastroskopiya) diaqnostika üçün qızıl standart müayinə üsuludur.
- Üst Həzm Sistemi Endoskopiyası (Qastroskopiya): Ucunda işıqlı video kamera sistemi olan yüksək elastiklik qabiliyyətinə malik endoskopiya cihazı ilə ağızdan daxil olaraq yemək borusu, mədə və nazik bağırsağın birinci hissəsinin müayinəsi prosesidir. Prosedur zamanı anormal strukturlar aşkar edilərsə, endoskopdan keçən alətlər vasitəsilə biopsiya, yəni toxuma nümunəsi götürülə bilər. Alınan toxuma nümunəsi xərçəngin olub olmadığını müəyyən etmək üçün patoloji laboratoriyada araşdırılır.
- Görüntüləmə testləri: Ultrasəs, tomoqrafiya, maqnit rezonans görüntüləmə (MRT) və pozitron emissiya tomoqrafiyası (PET-CT) kimi görüntüləmə üsulları ilə diaqnoz və xəstəliyin mərhələsinin təyin edilməsinə nail olmaq mümkündür.
Mədə Xərçənginin Mərhələləri
Bütün xərçənglərdə olduğu kimi, mədə xərçəngi olan xəstələrin də ömrü və müalicəsi xərçəngin mərhələsindən asılı olaraq dəyişir. Ona görə də mədə xərçəngi diaqnozu qoyulduqdan sonra xəstənin hansı mərhələdə olduğunu bilmək çox vacibdir. Erkən mədə xərçəngi adlanan və yalnız mədənin üst təbəqələrini təsir edən xəstəlik mərhələsində xərçəngli toxumanın endoskopik yolla əməliyyata ehtiyac olmadan müalicəsi və çıxarılması mümkün olsa da, xəstəliyin 4-cü mərhələ deyilən son mərhələdə kimyaterapiya müalicəsi ön plana çıxır.
- 1-ci Mərhələ: Bu hissədə xərçəng selikli qişadakı hüceyrələrin yuxarı təbəqəsi altından daha çox böyüməmişdir. Xərçəng heç bir limfa düyünlərinə və ya bədənin digər hissələrinə yayılmayıb.
- 2-ci Mərhələ: Xərçəng hüceyrələrin yuxarı təbəqəsinin altında böyüyüb. Amma o, əsas əzələ qatına çatmayıb. Mədə yaxınlığında yalnız üç-altı limfa düyünlərinə yayılmışdır. Xərçəng hələ mədədən uzaq olan digər orqanlara yayılmayıb.
- 3-cü Mərhələ: Xərçəng mədənin əsas əzələ təbəqəsini işğal edib. Yeddi və ya daha çox limfa düyünlərinə yayılıb, ancaq mədədən kənar toxumalara və orqanlara yayılmayıb.
- 4-cü Mərhələ: Bu mərhələ xəstəliyin ən inkişaf etmiş mərhələsidir və xərçəng hüceyrələri mədədən kənarda bədənin digər hissələrinə metastaz vermiş, yəni yayılmışdır.
Xəstəliyin müalicəsi necə aparılır?
Mədə xərçənginin müalicəsinin forması və üsulu xəstəliyin diaqnoz qoyulduğu mərhələdən və xəstənin klinik vəziyyətindən asılı olaraq dəyişir. Buna görə müalicənin müvəffəqiyyət nisbəti xəstədən asılı olaraq dəyişir. Bir daha qeyd etmək lazımdır ki, xərçəng diaqnozu nə qədər tez qoyulsa, müalicənin müvəffəqiyyəti və xəstənin ömrü bir o qədər yaxşı olar. Mədə xərçənginin müalicəsində cərrahiyyə, kimyaterapiya, radioterapiya, ünvanlı terapiya və ya immunoterapiya üsulları tək və ya kombinasiyada istifadə edilə bilər.
Mədə Xərçəngi və Kimyaterapiya
Xərçəngin müalicəsi üçün hazırlanmış dərmanların xəstəyə venadaxili və ya ağızdan verilməsinə kimyaterapiya deyilir. Bədənə daxil olan bu dərmanlar, ümumiyyətlə, qanla qarışaraq, xərçəng hüceyrələrinin olduğu ilk mənşə nöqtəsinə, həmçinin xərçəng hüceyrələrinin yayıldığı, yəni metastaz verdiyi digər orqan və toxumalara gedərək təsirini göstərir. Mədə xərçəngində təkcə kimyaterapiya deyil, bəzən radioterapiya da tək və ya birlikdə tətbiq oluna bilər.
- Kimyaterapiya mədə xərçəngi əməliyyatından əvvəl verilirsə, buna neo-adjuvant kimyaterapiya deyilir. Burada məqsəd əməliyyatdan əvvəl şişi kiçiltmək və əməliyyata kömək etməkdir.
- Əməliyyatdan sonra kimyaterapiya verilirsə, bu adjuvant kimyaterapiya adlanır. Burada məqsəd mədə xərçəngini aradan qaldırmaq və xərçəngin təkrarlanmasının qarşısını almaqdır.
- Əgər əməliyyatdan sonrakı radioterapiya yəni şüa terapiyası və kimyaterapiya ilə birlikdə aparılırsa, buna kimyaradioterapiya deyilir. Bu üsul xüsusilə cərrahiyyə yolu ilə tamamilə aradan qaldırıla bilməyən xərçənglər üçün faydalıdır.
Mədə xərçəngi cərrahiyyəsi
Mədə xərçənginin müalicəsində cərrahiyyənin iki əsas məqsədi var. Bunlara mədə xərçənginin müalicəsi və xərçənglə əlaqəli yemək pozğunluqları, qusma və qanaxma kimi həzm sistemi pozğunluqlarını müalicə edərək xəstənin həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması daxildir. Bu məqsədlə ya total qastrektomiya adlanan mədənin tam çıxarılması ya da parsiyal qastrektomiya deyilən mədənin bir qisminin çıxarılması həyata keçirilə bilər. Əməliyyat zamanı xərçəngli mədə toxuması ilə birlikdə ətrafdakı limfa düyünləri çıxarılır. Əməliyyatın çətinliyindən, xəstədən və digər əlavə amillərdən asılı olaraq əməliyyat 2-5 saat çəkə bilər.
Cərrahiyyədə mümkün risklər və fəsadlar
Hər hansı bir böyük əməliyyatda olduğu kimi, mədə əməliyyatının da bir çox riski var. Əməliyyatdan sonra qanaxma, infeksiya, əməliyyat sahəsindən ətraf toxumalara sızma və anesteziya ilə bağlı ürək və ağciyər pozğunluqları kimi bəzi ciddi və ölümcül yan təsirlər baş verə bilər.
Mədə Xərçəngi Əməliyyatından Sonra Həyat
Əməliyyat zamanı mədənin bir hissəsi və ya hamısı çıxarıldığı üçün xəstələr daha kiçik hissələrlə və tez-tez yeməlidirlər. Zülalda yüksək və karbohidratda az olan yüngül yeməklər xəstələrin yeməkdən sonra daha yaxşı hiss etmələrinə kömək edə bilər. Mədə əməliyyatından sonra yeni yemək üsuluna uyğunlaşmaq vaxt və səbr tələb edə bilər. Qarın sancıları və ağrı kimi narahatedici simptomların adətən yaxşılaşdığını və ya zamanla yaxşılaşacağını bilmək faydalı ola bilər. Bir çox xəstə mədə xərçəngi əməliyyatından sonra sağalır və əməliyyatdan bir il sonra normal və ya normala yaxın qidalanma vərdişlərinə qayıdır.
Qidalanma necə olmalıdır?
Mədə xərçəngi olan insanlarda mədənin bir hissəsinin və ya hamısının çıxarılması tələb oluna bilər. Bu, xəstələrin iştahına və qida həzminə təsir göstərir. Bir çox xəstədə iştahsızlıq, kilo itkisi, mədə ağrısı və erkən doymaq hissi yarada bilər. Bu vəziyyət dietoloq nəzarətində insanların mədə xərçəngi qidalanma siyahısı hazırlayaraq yemək vərdişlərini dəyişməsini tələb edə bilər.
- Əməliyyatdan sonra mədə xərçənginin müalicəsində balanslaşdırılmış qidalanma proqramının yaradılması mühüm yer tutur. Məsələn, çox az lifli bərk olmayan meyvələr, bişmiş tərəvəzlər və balıq qəbul etmək tövsiyə olunur.
- Mümkün qədər işlənmiş qidaları minimuma endirmək lazımdır. Donuz əti və kolbasa kimi qidalardan qaçınmaq, həmçinin şəkər, qablaşdırılmış qəlyanaltı qidalar və dadlandırıcılarla işlənmiş qidaları minimuma endirmək lazımdır.
