Çölyak xəstəliyi, buğda, arpa və çovdar kimi taxıllarda olan qlüten adlı maddəyə orqanizmin immun sisteminin anormal reaksiyası nəticəsində yaranan bir xəstəlikdir. Adətən, ilk simptomlar 1 yaşından sonra, tərkibində qlüten olan qidaların qəbulu ilə ortaya çıxır. Əvvəlcə ürəkbulanma, qusma, ishal, zəiflik kimi əlamətlər müşahidə olunur. Sonrakı dövrlərdə anemiya və dəri səpgiləri kimi müxtəlif simptomlar əlavə olunur. Xroniki bir xəstəlik olsa da, müalicə oluna bilər və müalicəsi gluten tərkibli qidaların diyetdən çıxarılmasından ibarətdir.
Çölyak xəstəliyi nədir?
Çölyak xəstəliyi tez-tez rast gəlinən bir xəstəlikdir və hər gün daha da çox sayı artır. Dünyanın əksər ölkələrində hər 70-200 nəfərdən birində çölyak xəstəliyi var. Qlütenə həssas enteropatiya adlanan xəstəlik bədənin immun sistemi ilə əlaqəli səbəblərdən yaranır. Bu, bir çox taxıl bitkilərində olan qlüten adlı zülala qarşı yanlış yönəldilmiş immun reaksiyası ilə başlayır. Bəzi xəstələrdə qlüteni parçalayan fermentə qarşı immun reaksiyası da var. Çölyak xəstəliyi nazik bağırsaqda baş verən iltihab nəticəsində bəzi simptomlarla özünü gözstərir. İmmunitet sistemi qlütenə anormal reaksiya verir və iltihab prosesini başlayır.
Bağırsağın selikli qişası normal olaraq qida maddələrinin udulmasına imkan verən xovlar adlanan barmağa bənzər kiçik çıxıntılardan ibarətdir. Bu xovlar bağırsağın udma səthini artırır və qida maddələrinin qana keçməsini asanlaşdırır. Çölyak xəstəliyində inkişaf edən iltihab prosesi nəticəsində orqanizm öz toxumalarını zədələyən antitellər yaradır. Bu antitellər nazik bağırsağın daxili səthindəki bu çıxıntıları məhv edir və xovlar düzləşir. Bunlar zədələndikdə, xəstələr nə qədər yesələr də, tam sovrulma olmadığı üçün orqanizmə kifayət qədər qida qəbulu mümkün olmur.
Mütəxəssislər çölyak xəstəliyinin allergik və ya autoimmün xəstəlik olduğunu araşdırmağa davam edirlər. Son məlumatlara görə, xəstəliyin həm allergik, həm də autoimmün faktorları əhatə etdiyi düşünülür. Allergiya, immunitet sisteminin orqanizm üçün əslində zərərsiz olan maddələrə həddindən artıq reaksiyasıdır. Bu, çölyak xəstəliyinə də aiddir, çünki immunitet sistemi həddindən artıq immun reaksiya ilə zərərsiz qlütenə cavab verir. Digər tərəfdən, immun sistemi də bədənin öz fermenti olan toxuma transqlutaminazaya qarşı antitellər yaradır.
Çölyak xəstəliyinin səbəbləri
Glutenə əks reaksiyaya səbəb ola biləcək dəqiq səbəblər hələ də tam məlum deyil. Lakin ola bilsin ki, genetik meyl və ətraf mühit faktorlarının birləşməsi çölyak xəstəliyinin yaranmasına səbəb olur.
Son araşdırmaların nəticələrinə görə, həssas insanlarda nazik bağırsaq divarına çatan qismən həzm olunan gluten molekulları immunitet sistemində həddindən artıq reaksiyaya səbəb olur. Xəstəliyin inkişafında ən vacib amil genetik faktorlardır. Çox vaxt çölyak xəstələrinin birinci dərəcəli qohumları, məsələn, valideynlər, qardaşlar və ya uşaqlar da bu xəstəlikdən əziyyət çəkirlər. Bir insanın pəhrizi, mədə-bağırsaq infeksiyaları və bağırsaq bakteriyaları çölyak xəstəliyinin inkişafına təsir edə bilər.
Qluten buğda, çovdar, yulaf, arpa kimi taxıllarda olur və onlardan hazırlanan hər hansı qidanın qəbulu ilə meydana gəlir. Digər tərəfdən düyü, qarğıdalı, soya və ya kartofun tərkibində qlüten olmadığı üçün xəstələr tərəfindən asanlıqla istifadə edilə bilər.
Çölyak xəstəliyinin simptomları
Çölyak xəstələri tərkibində qlüten olan qidalar yeyərkən bəzi tipik simptomlar yaşayırlar. Bunlardan ən çox görülənləri qarın ağrısı, şişkinlik və yağlı ishaldır. Bu qısamüddətli simptomlar daha sonra xroniki şikayətlərlə müşayiət olunur. Çölyak xəstəliyində bağırsağın selikli qişası iltihab nəticəsində zədələnir və bütün qida komponentlərinin sorulması pozulur. Nəticədə dəmir çatışmazlığı kimi mühüm sağlamlıq problemləri yaranır. Mühüm uzunmüddətli simptomlardan biri kilo itkisidir.
Qlütenə həssas simptomlar bəzi xəstələrdə dəri problemləri kimi bağırsaq funksiyası ilə birbaşa əlaqəli olmayan simptomlara səbəb olur. Xəstəliyin atipik simptomlarla irəlilədiyi belə hallarda diaqnoz çox vaxt gecikir. Atipik çölyak xəstəliyinin simptomlarına aşağıdakılar daxildir;
- Qaşıntılı və qırmızı dəri döküntüsü (Dermatitis herpetiformis)
- Dildə yanma, halsızlıq, solğunluq kimi anemiya əlamətləri (Dəmir çatışmazlığından qaynaqlanan bu anemiya malabsorbsiyaya görə dəmir müalicəsinə cavab vermir.)
- Kalsium çatışmazlığı, əzələ zəifliyi, sümük ağrısı səbəbiylə sümük rezorbsiyası
- K vitamini çatışmazlığı səbəbindən qanaxma
- Gecə korluğu (A vitamini çatışmazlığı səbəbindən)
- Depressiya halları
- Boğulma hissi
- Epileptik tutmalar
- Başgicəllənmə və balans problemləri
- Hormon səviyyələrində balanssızlıq
- ağızda yaralar
Dermatit herpetiformis bağırsaqda qlütenə qarşı dözümsüzlük nəticəsində yaranan qaşınma və qabarcıqlı dəri xəstəliyidir. Səpkilər daha çox dirsəklər, dizlər, gövdə, baş dərisi və ombalarda müşahidə olunur. Dermatit herpetiformis tez-tez çölyak xəstəliyinə bənzər bağırsaq dəyişiklikləri ilə əlaqələndirilir; lakin bəzi xəstələrdə aşkar mədə-bağırsaq simptomları olmaya bilər. Dermatit herpetiformis indi çölyak xəstəliyinin dəri təzahürü hesab olunur.
Uşaqlarda çölyak xəstəliyinin simptomları
Körpələrdə xəstəliyin simptomları bərk qidalara başladıqdan sonra ilk taxıl məhsullarını qəbul etdikdə görünür. Bir neçə həftəsindən vı ya aylar sonra həzm sistemi ilə bağlı ürəkbulanma, qusma və ishal kimi klassik simptomlar görünməyə başlayır. 2 yaşa qədər uşaqlarda çölyak xəstəliyinin simptomları;
- Qusma
- xroniki ishal
- qarın boşluğunda şişlik
- inkişaf ləngiməsi
- Anoreksiya
- Əzələ distrofiyası
2 yaşdan yuxarı uşaqlarda;
- İshal
- çəki itirmək
- Qıcıqlanma
- Qısa boy
- yetkinlikdə gecikmə
Diqqət çatışmazlığı/hiperaktivlik, öyrənmə çətinliyi, baş ağrısı, əzələ koordinasiyasının olmaması və epileptik tutmalar kimi nevroloji simptomlar da görünə bilər.
Çölyak xəstəliyi; cərrahi əməliyyat, hamiləlik, doğuş, viral infeksiya və ya ağır emosional stressdən sonra ilk simptomlarla özünü biruzə verə bilər ya da mövcud simptomları daha da gücləndirə bilər.
Çölyak xəstəliyinin diaqnozu necə qoyulur?
Tədqiqatçılar çölyak xəstəliyi olan uşaqların və böyüklərin yalnız 20 faizində diaqnoz qoyulduğunu təxmin edirlər. Diaqnoz üçün ilk növbədə xəstədən ətraflı anamnez alınır və həkim tərəfindən fiziki müayinə aparılır. Çölyak xəstəliyinə diaqnoz qoymaq üçün həkiminiz müxtəlif testlər təyin edə bilər.
Qanda antitellər seroloji testlə araşdırılır. Test nəticəsində müəyyən antitell zülallarının yüksək səviyyələri qlütenə qarşı immun reaksiyasını göstərir. İnsan leykosit antigenləri HLA-DQ2 və HLA-DQ8 üçün genetik test çölyak xəstəliyinə diaqnoz qoymaq üçün istifadə edilə bilər.
Tədqiqatların nəticələri çölyak xəstəliyini dəstəkləyirsə, həkiminiz endoskop adlanan sonunda kamerası olan kiçik bir kanül köməyi ilə nazik bağırsağınızı yoxlayacaq. Lazım gələrsə, xovlardan zədələri təhlil etmək üçün prosedur zamanı kiçik bir toxuma nümunəsi (biopsiya) götürə bilər.
Dəqiq olması üçün glutensiz pəhrizə başlamazdan əvvəl bu testlər aparılmalıdır. Pəhrizinizdən qlüteni çıxarmaq qan testinin nəticələrini dəyişə bilər və nəticələr normallaşa bilər.
Çölyak xəstəliyi necə müalicə olunur?
Çölyak xəstəliyinin müalicəsində yeganə seçim gluten tərkibli qidaların menyudan tamamilə xaric edilməsidir. Bunun üçün tərkibində qlüten olan qidaları bilmək lazımdır. Buğda, arpa, çovdar və onlardan hazırlanan bulqur, irmik, makaron, əriştə, tortlar, xəmir kimi hər cür yeməklərin tərkibində qlüten var.
Həkiminiz sizi qlutensiz sağlam bir pəhriz planlaşdırmağa kömək edə biləcək bir diyetoloqa yönləndirə bilər. Tərkibində qlüten olan qidaları pəhriz siyahısından çıxardığınız zaman nazik bağırsaqda iltihab adətən bir neçə həftə ərzində azalmağa başlayır. Bir neçə gündən sonra özünüzü daha yaxşı hiss etməyə başlaya bilərsiniz. Bağırsaq xovlarının tam sağalması və yenidən böyüməsi bir neçə aydan bir neçə ilə qədər davam edə bilər. İncə bağırsaqda sağalma prosesi uşaqlarda böyüklərə nisbətən daha tez baş verir.
Təsadüfən tərkibində qlüten olan bir qida yeyirsinizsə, mədə ağrısı, ürəkbulanma və ishal kimi simptomlarla qarşılaşa bilərsiniz. Bəzi insanlar qlüten qəbul etdikdən sonra heç bir simptom hiss etmirlər; lakin bu o demək deyil ki, qlüten onlara zərər vermir. Pəhrizinizdəki kiçik miqdarda qlüten belə əlamətlərdən və simptomlardan asılı olmayaraq zərərli ola bilər. Əgər ciddi qida çatışmazlığı baş verərsə, həkiminiz vitamin və mineral əlavələri tövsiyə edə bilər. Ümumiyyətlə kalsium, fol turşusu, dəmir, sink, B12 vitamini, D vitamini və K vitamini əlavələri tövsiyə olunur.
